«Από καιρό έχει γίνει σαφές ότι στο βρώμικο επάγγελμά μας του ζωγράφου, έχουμε ουσιαστική ανάγκη από δημιουργούς με χέρια και στομάχι εργάτη, με γούστο πηγαίο, με ταπεραμέντο φλογερό, στην υπηρεσία του ανθρώπου, ενάντια σε αυτό που βγάζει το παρακμιακό και παρωχημένο παρισινό μπουλβάρ» γράφει ο Βαν Γκογκ, μιλώντας για την αποστολή και τη φύση που πρέπει να έχει ο καλλιτέχνης.
Ο ταγμένος στη ζωγραφική Ολλανδός, πολύ συχνά στις ημερολογιακές του σημειώσεις ευαγγελιζόταν το όραμά του για μία νέα τέχνη∙ την τέχνη για τον άνθρωπο. Τη φορά αυτή όμως ήρθε στο φως μια επιστολή όπου ο Βίνσεντ εμφανίζεται μαζί με τον Πολ Γκογκέν, τον άνθρωπο που καθόρισε όσο κανείς την σκέψη και το τέλος του Βαν Γκογκ.
Στο Drouot του Παρισιού βγήκε σε δημοπρασία την Δευτέρα ένα γράμμα που ανήκε μέχρι πρότινος στη συλλογή «Aristophil» (πουλήθηκε για 210.000 ευρώ). Γραμμένο κι από τους δύο καλλιτέχνες στην Arles φέρει ημερομηνία 1 Νοεμβρίου 1888. Είναι η εποχή που είχαν αρνηθεί την παριζιάνικη κοινωνία και την ακαδημαϊκή τέχνη και μοιράζονταν το πάθος για την ζωγραφική στο γαλλικό νότο.
Αν και γραμμένη σε προσωπικό ύφος, καθώς απευθύνονται στον ζωγράφο φίλο τους Emile Bernard, η επιστολή έχει τα χαρακτηριστικά μιας ομολογίας αρχών: με σαφήνεια εξηγούν ότι θέλουν να αναδιαμορφώσουν την σύγχρονη τέχνη και για τον σκοπό αυτό να ιδρύσουν οι δύο τους μια «ένωση ζωγράφων». Συμφωνούν μάλιστα ότι η τέχνη οδεύει προς αυτό που ο Van Gogh χαρακτηρίζει «τεράστια αναγέννηση».
Πρωτοσυναντήθηκαν στο Παρίσι την άνοιξη του 1887. Αλληλογραφούσαν κατόπιν και ο Βαν Γκογκ, μόλις εγκαταστάθηκε στην Αρλ, του έγραψε ζητώντας του να έρθει και μαζί να συστήσουν το «Εργαστήρι του Νότου», μια αποικία καλλιτεχνών που θα αναδημιουργούσε την τέχνη και τον κόσμο. Και οι δύο πέρασαν αρκετούς θυελλώδεις μήνες ζωγραφίζοντας μαζί. Η επιστολή είναι εξόχως αποκαλυπτική για την άποψη του ενός για τον άλλο. Ο Ολλανδός γράφει για τον επισκέπτη και τις «αποδράσεις» του. «Ο Gauguin με ενδιαφέρει πολύ ως άνθρωπος», ομολογεί. Τον περιγράφει ως «παρθένα ύπαρξη με ένστικτα άγριων ζώων. Στον Gauguin, το αίμα και το σεξ υπερισχύουν της φιλοδοξίας. Κάνουμε συνεχώς επισκέψεις στα πορνεία και, πιθανώς, θα καταλήξουμε να δουλεύουμε εκεί» λέει με ειλικρίνεια ο Βίνσεντ που στο μυαλό του έρωτας και τέχνη συντονίζονται με μεσσιανικό ζήλο.
Ο Van Gogh δίνει τότε την πένα στον Gauguin για την τελευταία σελίδα ο οποίος συνεχίζει: «Μην ακούς τον Vincent, όπως ξέρεις εύκολα εντυπωσιάζεται» πειράζει τον φίλο του και αποκαλύπτει: «όσο για την ιδέα του να δημιουργηθεί στο μέλλον μια νέα αποικία καλλιτεχνών στους τροπικούς, μου φαίνεται απολύτως σωστή και, προσωπικά, σκοπεύω να γυρίσω σε αυτή». Ο Γκογκέν είχε ταξιδέψει στη Μαρτινίκα της Καραϊβικής και είχε γυρίσει έμπλεος ενθουσιασμού για τους εξωτικούς τροπικούς. Η ειρωνεία της ιστορίας, όμως, είναι ότι την ιδέα της οριστικής εγκατάλειψης της πολιτισμένης δύσης στην αναζήτηση ενός νέου καλλιτεχνικού οράματος την είχε ο Βαν Γκογκ που έμεινε μόνος να ζωγραφίζει σε ταραγμένη πνευματική κατάσταση.
Η τελική ρήξη μιας θυελλώδους σχέσης έγινε όταν ο Ολλανδός έκοψε – όπως τουλάχιστον μαρτυρεί ο Γκογκέν – το αυτί του μ’ ένα ξυράφι έπειτα από καβγά που είχαν. Ενώ αιμορραγούσε ακατάσχετα, ο Βαν Γκογκ πήγε σ’ έναν οίκο ανοχής και παρουσίασε το κομμένο του αυτί σε μια έκπληκτη ιερόδουλη, ονόματι Ρασέλ, προτού γυρίσει σπίτι του για να κοιμηθεί.
Μολονότι οι δυο τους κράτησαν κάποια επαφή με γράμματα, δεν ξανασυναντήθηκαν ποτέ. Έπειτα από δύο χρόνια ο Βίνσεντ πέθανε σε ηλικία 37 ετών. Ο Gauguin, αντιθέτως, εκπλήρωσε το σχέδιο «τροπικοί» ταξιδεύοντας στη Γαλλική Πολυνησία όπου πέθανε το 1903, σε ηλικία 54 ετών. Το «Εργαστήρι του Νότου» αν και κράτησε μόλις δύο μήνες χάραξε νέους ορίζοντες στην τέχνη με το έργο των δύο δημιουργών. Και μια «σελίδα» από την κοινή τους ζωή αποκαλύπτει πόσο ζωντανό στις μέρες μας προβάλλει το όραμά τους.
